Ogród wertykalny: zrób to sam w domu!

Jak w niebanalny sposób ożywić naszą domową przestrzeń? Ciekawą propozycją jest założenie ogrodu wertykalnego. To bardzo modny i ciekawy sposób dekoracji wnętrz. Co ważne, taki ogród nie ma nic wspólnego z pospolitą zieloną ścianą, która jest porośnięta przypadkowymi roślinami. Stanowi prawdziwe dzieło sztuki. Taka aranżacja wpływa pozytywnie na zdrowie i samopoczucie osób przebywających w pomieszczeniu, w którym się znajduje. Odpowiada za nasycenie powietrza tlenem, a także oczyszcza je i nawilża, pochłania pył oraz kurz.

Co istotne i warte podkreślenia, niewielki ogród wertykalny możemy z powodzeniem założyć samodzielnie. Jak to zrobić i dlaczego warto zainwestować w takie rozwiązanie?

Z tego artykułu dowiesz się m.in.:

• jak stworzyć ogród wertykalny,
• czym są mobilne ogrody wertykalne,
• jakie są zalety tego typu ogrodów.

Ogród wertykalny – co to jest?

Ogrody wertykalne to pionowe instalacje pokryte żywymi roślinami. Zazwyczaj zamocowane są na stelażu, którego wielkość przypomina obraz, ale mogą też pokrywać całą ścianę mieszkania, przybierać formę prostokąta lub kwadratu i innych, nierzadko zaskakujących kształtów, tworząc ogród wertykalny w ramie. Taką zieloną kompozycję tworzy się z różnych gatunków roślin oraz mchu i drewna. Ogród wertykalny łączy w sobie to, co jest teraz bardzo ważne w projektowaniu wnętrz – ekologię i najmodniejsze trendy. 

Zielone ściany – historia

Za pomysłodawcę ogrodu wertykalnego uznaje się amerykańskiego profesora S. H. White'a. Jednak ideę „le mur vegetal” (czyli „roślinnej ściany”) spopularyzował dopiero francuski botanik Patrick Blanc, który szczegółowo opisał metodę, jak uprawiać ogród wertykalny. Pierwszy stworzony przez niego projekt zielonej ściany powstał w 1988 roku w paryskim muzeum.

Obecnie projekty Blanca rozsiane są na wszystkich kontynentach. Najwięcej jego propozycji znaleźć można oczywiście w Europie – Paryżu, Genewie, Berlinie, Madrycie. W Polsce, aby podziwiać oryginalny projekt powszechnie docenianego i wielokrotnie nagradzanego twórcy, należy wybrać się do gdańskiej Galerii Przymorze, którą zdobi widok imponującej zielonej ściany autorstwa Blanca. Nazwę ogrodu wertykalnego możemy używać zamiennie z angielskim odpowiednikiem Pixel Garden.

Śladami artystów

Czy ogród wertykalny w domu to przełomowe rozwiązanie? Cóż, kto miał szczęście widzieć wiedeński Hundertwasserhaus, tego nie zdziwi już ogród pionowy. Ten kolorowy budynek, zaprojektowany przez austriackiego artystę Friedensreicha Hundertwassera jest ucieleśnieniem bliskiej więzi człowieka z przyrodą. Z okien, dachów oraz balkonów „bloku” mieszkalnego wyrastają zielone drzewa i trawa. Konstrukcja całkowicie pozbawiona jest linii prostych, przez co kształty budynku wydają się „miękkie”.

Tak skomponowana całość prezentuje się najlepiej i robi niesamowite wrażenie, zwłaszcza wybujałe rośliny pojawiające się w najmniej spodziewanych miejscach. W ogrodzie wertykalnym znajdziemy inspirowane bliską Hundertwasserowi ideą otoczenia miejsca zamieszkania tym, co zielone i korzystaniem z dobrodziejstw natury, nawet w centrum miasta. Zamiast nudnego szarego tynku mamy więc pejzaż, który możemy samodzielnie skomponować.

Ogród wertykalny – wybór odpowiedniego miejsca

Ogrody wertykalne są doskonałą ozdobą, jednak prócz walorów estetycznych, mają także inne zalety. Rośliny najlepiej oczyszczają powietrze, zwiększają wilgotność i dobrze wpływają na samopoczucie. Co istotne, ogród wertykalny pozwala oszczędzić miejsce i cieszyć się własnym skrawkiem zieleni – nawet w środku miasta. To jednak nie wszystkie zalety. Pionowe ogrody nie wymagają ani jednego metra kwadratowego więcej ponad to, co już mamy – balkon czy ścianę zewnętrzną domu. Ogród na ścianie jest też dodatkową warstwą, która chroni budynek przed utratą ciepła.

Ogród wertykalny może być oczywiście jedynie dodatkiem do tradycyjnego ogrodu, ale najczęściej jest jego namiastką, gdy nie mamy odpowiedniej przestrzeni do uprawy przeróżnych roślin. Wśród projektów ogrody pionowe zdarzają się też w konstrukcjach wewnętrznych, budowanych w przestrzeniach publicznych, muzeach czy galeriach handlowych. Oznacza to, że możliwe jest również zainstalowanie takich ogrodów w pokoju czy kuchni. Pasjonaci lubiący wertykalne projekty często decydują się i na to rozwiązanie, choć w niewielkim mieszkaniu blokowym zajęcie całej ściany przez rośliny może być kłopotliwe. Ale zawsze można wykonać tylko częściową konstrukcję, która zajmie niedużo miejsca, a będzie ciekawym urozmaiceniem wnętrza.

Ogród wertykalny najlepiej umieścić na ścianie o ekspozycji zachodniej lub południowej, ponieważ tutaj panują dobre warunki świetlne. Ogrody wertykalne montuje się na powierzchniach, które są wytrzymałe na obciążenia. W zależności od użytej technologii wertykalny ogród, wraz z instalacją o powierzchni 1 m2, może ważyć od kilkunastu do kilkudziesięciu kilogramów.

Ogród wertykalny w salonie

Ogród wertykalny w salonie może pełnić zarówno funkcję estetyczną, jak i praktyczną. Taka zielona ściana stanowi wyjątkowy element dekoracyjny, który ożywia wnętrze, dodając mu naturalności i świeżości. W salonie, gdzie spędzamy najwięcej czasu, rośliny nie tylko upiększają przestrzeń, ale również poprawiają jakość powietrza, oczyszczając je i zwiększając wilgotność.

Dzięki temu panuje przyjemniejszy mikroklimat, sprzyjający relaksowi. Warto pamiętać, że ogród wertykalny w salonie można dostosować do stylu wnętrza – zarówno nowoczesnego, minimalistycznego, jak i klasycznego, dzięki szerokiemu wyborowi roślin o różnorodnych barwach i strukturach liści.

Ogród wertykalny – balkon

Swój ogród wertykalny na balkonie to doskonały sposób na maksymalne wykorzystanie dostępnej przestrzeni w warunkach miejskich. Taka instalacja może zamienić nawet niewielki balkon w przytulny, zielony zakątek, idealny do relaksu. W pionowych konstrukcjach na balkonach świetnie sprawdzą się rośliny odporne na zmienne warunki atmosferyczne, takie jak trawy ozdobne, bluszcze czy zioła. Co więcej, rośliny w ogrodzie wertykalnym na tarasie czy balkonie mogą pełnić funkcję naturalnej osłony przed słońcem i wiatrem, zapewniając większy komfort korzystania z tej przestrzeni.

Zielona ściana w ogrodzie

Własna zielona ściana w ogrodzie to wyjątkowy sposób na wzbogacenie przestrzeni zewnętrznej o naturalny, efektowny akcent. Dzięki wykorzystaniu pionowej powierzchni można stworzyć żywą, roślinną kompozycję, która nie tylko upiększy ogród, ale również poprawi mikroklimat i zwiększy bioróżnorodność.

Ogród wertykalny na zewnątrz może pełnić funkcję dekoracyjną, ale także działać jako naturalna bariera akustyczna czy wizualna, oddzielając część rekreacyjną od innych stref. W zależności od preferencji można wykorzystać różnorodne rośliny – od ozdobnych traw i roślin pnących, po kwiaty i zioła.

Ogród wertykalny w kuchni

Ogród wertykalny w kuchni to praktyczne i estetyczne rozwiązanie, które pozwala mieć świeże zioła i warzywa dosłownie na wyciągnięcie ręki. Można go zamontować na jednej ze ścian, tworząc zieloną, żywą ozdobę, która jednocześnie jest funkcjonalna. Rośliny takie jak bazylia, mięta, tymianek, oregano czy sałata doskonale sprawdzą się w kuchennym mikroklimacie.

Oprócz korzyści kulinarnych, taki ogród wpływa na jakość powietrza, poprawiając jego wilgotność oraz neutralizując zapachy. Odpowiednio zaaranżowana zielona ściana stanie się nie tylko praktycznym dodatkiem, ale także elementem dekoracyjnym, który ożywi każde wnętrze.

Ogród wertykalny – zrób to sam, czyli stwórz swoją własną ścianę z roślin

Kompozycja wertykalna we wnętrzu nie jest szczególnie trudna. Większe projekty ogrodów wertykalnych z reguły są zakładane przez profesjonalne firmy, które się w tym specjalizują. Prosty model, zajmujący 1/3 powierzchni ściany, można zbudować samemu. Potrzeba trochę wiedzy na temat roślin, zmysłu majsterkowicza i dobrego pomysłu. Równie istotne jest odpowiednie miejsce. Na rynku znajduje się mnóstwo roślin do ogrodów, które umożliwiają budowę żywej zielonej ściany. W dodatku oferta stale się poszerza.

Ściana wertykalna w domu krok po kroku

Ogród wertykalny w domu wymaga przede wszystkim obecności gleby. Aby stworzyć zielone ściany, przydadzą się także trzy główne elementy – stalowa rama, specjalne panele PCV oraz geowłóknina. 

Krok pierwszy samodzielnego montażu to przymocowanie stalowej ramy do ściany. Warto zadbać o to, aby rama była solidnie przykręcona, ponieważ będzie ona musiała utrzymać zarówno całą strukturę, jak i ciężar roślin oraz wilgotnej geowłókniny. Następnie panele PCV, które chronią ścianę przed wilgocią i zapewniają odpowiednią izolację, są przykręcane do ramy.

Kolejnym krokiem jest umocowanie specjalnych donic i geowłókniny na panelach. To na niej będą rosły rośliny. Zamiast tradycyjnego podłoża, korzenie roślin rozwijają się w strukturze geowłókniny, która pomaga utrzymać wilgoć i dostarcza substancji odżywczych. Aby zapewnić odpowiednią pielęgnację roślin, konieczne jest zastosowanie systemu nawadniającego. Rurki nawadniające umieszcza się na górze konstrukcji, co umożliwia równomierne rozprowadzanie wody i składników odżywczych po całej ścianie. Woda spływa w dół, nawadniając rośliny i utrzymując wilgotność geowłókniny.

Oprócz podlewania niezbędne jest zapewnienie dodatkowego oświetlenia. W domu naturalne światło często bywa niewystarczające, zwłaszcza w przypadku roślin potrzebujących dużo światła do prawidłowego wzrostu. Sztuczne oświetlenie, najlepiej w postaci lamp LED emitujących światło zbliżone do słonecznego, powinno być umieszczone nad roślinami, aby wspierać ich fotosyntezę.

Jak zrobić własny ogród wertykalny?

Od wyboru systemu zależy, jak zamontujemy nasz wertykalny ogród. Rośliny bardzo często uprawia się w specjalnych doniczkach – plastikowych modułach lub kieszeniach. Jak wskazują informacje specjalistów, warto je posadzić na kilka tygodni przed montażem. „Skrzynie” roślin należy osadzić na solidnych kratownicach, które następnie montuje się do ściany. Pomiędzy nią a kratownicą powinno się użyć warstwy izolacyjnej np. tej wykonanej z PCV.

Co ważne wertykalny ogród wymaga odpowiedniej i starannej pielęgnacji. Nawet jeśli interesują nas tylko potrzeby własne, powinno się zwrócić szczególną uwagę na wybór produktów z automatycznym systemem nawadniania.

Jakie rośliny do ogrodu wertykalnego?

Do ogrodu wertykalnego na ścianę powinno się wybierać gatunki, które są przede wszystkim łatwe w uprawie oraz nie wymagają dużo miejsca. Tutaj chodzi zarówno o część nadziemną, jak i podziemną roślin, ponieważ ich korzenie mają ograniczony wzrost, a wtedy same rośliny zaczynają konkurować o światło i przestrzeń. Dlatego też gatunki nadające się do piętra roślinności, to przede wszystkim wszelkiego rodzaju bluszcze.

Innowacyjny system wertykalnej kompozycji pozwala na hodowanie wielu roślin. Jak wskazywał prekursor Patrick Blanc, łatwiej dobrać rośliny do mieszkań i miejsc, w których występuje niewielka różnica temperatur. W takich warunkach doskonale kwitną egzotyczne kwiaty. Świetnie sprawdzą się także wiosenne rośliny. Wertykalny ogród idealnie współgra z takimi gatunkami, jak: 

• anturium,
• rododendron,
• ficus,
• epipremnum,
• nephrolepis,
• dracena,
• maranta,
• skrzydłokwiat.

Do ogrodu wertykalnego zdecydowanie nie sprawdzą się rośliny delikatne czy rośliny podatne na ataki pasożytów i innych chorób. Warto również zwrócić uwagę na rodzaje roślin z rodziny storczykowatych, begoniowatych, obrazkowatych czy też różnych rodzajów paproci. Wertykalny ogród to idealne miejsce zarówno dla roślin doniczkowych i tropikalnych, jak i warzyw, owoców czy ziół.

Bluszcz	Roślina pnąca, łatwa w uprawie, dobrze rośnie w cieniu.
Epipremnum	Roślina o długich pędach, dobrze oczyszcza powietrze.
Nephrolepis	Paproć, która preferuje wilgotne środowisko.
Maranta	Roślina o ozdobnych liściach, preferująca cień.
Anturium	Egzotyczny kwiat, który kwitnie przez cały rok.
Fikus	Roślina o gęstych liściach, łatwa w pielęgnacji.
Dracena	Roślina odporna na niekorzystne warunki.
Skrzydłokwiat	Roślina, która dobrze filtruje powietrze.
Zioła (np. bazylia, mięta)	Rośliny o małej bryle korzeniowej, łatwe w uprawie.

Dlatego też do ogrodu wertykalnego warto umieścić również sadzonki niewymagające dużego miejsca do rozrostu, o niewielkiej bryle korzeniowej. Informacje dotyczące poszczególnych roślin znajdziemy w ich specyfikacji. Warto przed pracą w ogrodzie wykorzystać te informacje. W niektórych sklepach ogrodniczych znajdziesz gotowe zestawy roślin, które nadają się do stworzenia żywej ściany.

Ogród wertykalny – cena za m2

Przy bardziej zaawansowanych konstrukcjach warto skorzystać z pomocy specjalistów. Ile kosztuje ogród wertykalny? Cena jest uzależniona od techniki wykonania zielonej ściany oraz od jej wielkości, rodzaju kwiatów, zastosowanego systemu mocowań czy systemu nawadniania. Profesjonalnie wykonana zielona ściana kosztuje średnio 1500-2500 zł / m2. Dodatkowym kosztem może być projektowanie ogrodu wertykalnego, które często wymaga specjalistycznej wiedzy. Ważne jest również uwzględnienie ewentualnych wydatków związanych z późniejszą pielęgnacją roślin, takich jak przycinanie, nawożenie czy regularne przeglądy systemu nawadniania. Warto też pamiętać, że ceny mogą się różnić w zależności od regionu i dostępności wybranych roślin oraz materiałów.

Ogród wertykalny – DIY czy zrobiony na zamówienie?

Jak już wspominaliśmy, stworzenie konstrukcji pod swoją zieloną ścianę nie jest szczególnie trudne – jeśli oczywiście dysponujemy choć niewielkimi umiejętnościami i zacięciem majsterkowicza. Jeśli więc nasz pionowy ogród nie ma być zbyt duży, a my sami lubimy „dłubać” w takich rzeczach, nic nie stoi na przeszkodzie, abyśmy samodzielnie wykonali stelaż. Jeśli jednak chcemy zdecydować się na większy projekt lub zwyczajnie nie czujemy się na siłach – z powodzeniem możemy skorzystać z pomocy profesjonalistów, którzy zaprojektują, wykonają i zamontują ogród wertykalny w naszym domu.

Mobilne wertykalne ogrody

Ogrody wertykalne mobilne to rozwiązania techniczne, kierowane głównie do przestrzeni komercyjnych. Są one mini ekosystemami, które mogą funkcjonować jako elementy dzielące przestrzeń lub przysłaniające i dopełniające wnętrze. Świetnie oddzielają miejsca pracy, strefy komunikacyjne czy pomieszczenia. Ich mobilność polega na tym, że są niezależne od źródeł wody i światła. To sprawia, że można je dowolnie przestawiać. Są przez to bardzo proste w obsłudze. Podobnie jak standardowe modele poprawiają mikroklimat w pomieszczeniu, wpływając na dobre samopoczucie. Bez problemu można je obsadzić roślinami, a w razie potrzeby inaczej zaaranżować.

Domowy ogród wertykalny – aranżacje

Wertykalne projekty doskonale komponują się z każdym stylem architektonicznym. Sprawdzą się w iście zabytkowych wnętrzach, aż po nowoczesne mieszkania. Kompozycja zależy oczywiście od naszej wyobraźni. Całość doskonale wpływa na wrażenia estetyczne domu zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz. Przez to, że tworzy najróżniejsze mozaiki form, kształtów i kolorów – wygląda przepięknie.

Ogród wertykalny w salonie	Dekoracyjny element wnętrza, często pełni funkcję ozdobną oraz oczyszczającą powietrze. Wzbogaca aranżację przestrzeni.
Ogród wertykalny w ogrodzie	Tworzy efektowne tło i różnorodność w przestrzeni ogrodowej, umożliwiając efektywne wykorzystanie przestrzeni.
Ogród wertykalny w kuchni	Nowoczesne rozwiązanie do przechowywania ziół i warzyw, które nie zajmuje wiele przestrzeni użytkowej.
Ogród wertykalny w biurze	Poprawia estetykę przestrzeni biurowej, nadaje jej niepowtarzalnego charakteru oraz poprawia jakość powietrza.
Ogród wertykalny na tarasie	Unikalny i estetyczny sposób na zagospodarowanie przestrzeni na zewnątrz.

Domowy ogród wertykalny doskonale komponuje się z oprawą stylowych ścian ceglanych. Patrząc na niego, mamy wrażenie naturalnie pnącego się po murze gąszczu zieleni. Atrakcyjna aranżacja to także skalna ściana zieleni wkomponowana w estetykę orientalną – to idealne rozwiązanie dla wielbicieli Wschodu. W minimalistycznym stylu sprawdzą się nowoczesne ogrody lub przeciwnie – te wzbogacone o bujne rośliny. Takie mozaiki możemy układać zarówno z roślin letnich, jak i jesiennych. To sprawia, że są aktualne przez cały rok.

W salonie ogrody wertykalne spełniają także funkcje praktyczne. Taka ściana skutecznie zasłania niedociągnięcia po nieudanym remoncie oraz przykrywa stare ściany. Co ważne, takie kompozycje skutecznie zagłuszą odgłosy prac budowlanych, przejeżdżających aut i tramwajów czy głośnych sąsiadów.

W biurze natomiast najlepszy efekt wizualny wywołują wertykalne roślinne przepierzenia, samonośne ścianki stojące lub ruchome. Te ostatnie stwarzają możliwość dowolnego przesuwania w wybrane miejsce.

Ogród wertykalny jest ciekawym elementem dekoracyjnym oraz dobrym sposobem na dostarczenie odrobiny zieleni „mieszczuchom”. Pozwala zamienić betonowe ściany w bajecznie kolorowe ogrody. Wbrew pozorom, ogrody wertykalne nie są trudne w budowie i utrzymaniu.

Jak dbać o ogród wertykalny?

Pielęgnacja ogrodów wertykalnych jest bardzo prosta. Podlewanie najczęściej robi się automatycznie – zaczyna się od góry. W ten sposób woda i niezbędne składniki odżywcze przez system nawadniający skutecznie docierają do każdej rośliny. Wertykalne instalacje można oczywiście podlewać ręcznie, jeśli nie są wyposażone w automatyczny system. Służą do tego wygodne konewki.

Bardzo ważne w rozwoju roślinek jest regularne przycinanie. Przez ten zabieg cała kompozycja nie zagęści się zbyt szybko, przez co zapobiegniemy nadmiernemu rozrostowi. To pomoże uchronić instalację przed rozprzestrzeniającymi się pasożytami. Profilaktycznie można również stosować zraszanie roślin specjalnymi preparatami ekologicznymi. Tak dbając o nasze ogródki wertykalne, będziemy mieli pewność, że będą doskonale się prezentować i przetrwają lata.

Dlaczego warto stworzyć pionowy ogród?

Ogrody wertykalne odbijają promienie UV. To sprawia, że w naturalny sposób regulują temperaturę podczas wszystkich pór roku oraz wilgotność powietrza. Zielone ściany pobierają dwutlenek węgla, oddając do otoczenia tlen, odbijają dźwięki, przez co pochłaniają hałas z otoczenia, zapewniając lepszą jakość życia. Bardzo ważne jest również to, że wszelka roślinność naturalnie przyciąga cząstki stałe z powietrza, redukując ich ilość aż o 20%.

Ogród wertykalny wchłania też toksyczne zanieczyszczenia, emitowane przez wszystkie farbowane i lakierowane powierzchnie. Na elewacji natomiast zwiększa wartość nieruchomości, ponieważ doskonale wpisuje się w najnowsze standardy ekologiczne i estetyczne. W dodatku chroni ją przed szkodliwym dla wszystkich materiałów budowlanych promieniowaniem UV, ale też przed negatywnym wpływem warunków atmosferycznych.

Ogród wertykalny – sztuczny też ma sens?

Tak jak w przypadku innych roślin pojawia się pytanie, czy można zastąpić je sztucznymi. To oczywiście rozwiązanie dużo wygodniejsze – nie wymaga sadzenia, podlewania, przycinania, doświetlania i tak dalej… Ale czy sztuczny ogród wertykalny ma jakikolwiek sens? Estetycznie – pewnie tak.

Choć trudno porównywać sztuczne rośliny do tych żywych, w dzisiejszych czasach można znaleźć prawdziwe, które przynajmniej na pierwszy rzut oka wyglądają jak prawdziwe kwiaty. Trzeba jednak pamiętać, że takie rozwiązanie pozbawia nas wszystkich pozostałych zalet pionowych ogrodów – poprawy jakości powietrza, regulacji temperatury czy pochłaniania hałasu. Jeśli więc to tylko możliwe – sugerujemy jednak wykorzystanie prawdziwych, żywych roślin.

Ogrody wertykalne w salonie, na ścianie i na zewnątrz: podsumowanie

Ogrody wertykalne to wyjątkowe rozwiązanie, które łączy estetykę z funkcjonalnością, umożliwiając uprawę roślin w pionie, zarówno we wnętrzach, jak i na zewnątrz. To idealne rozwiązanie dla osób, które chcą wprowadzić do swojego otoczenia więcej zieleni, ale mają ograniczoną przestrzeń. Dzięki swojej wszechstronności ogrody te mogą przybierać różnorodne formy – od zielonych ścian w salonach, poprzez konstrukcje na balkonach, aż po imponujące aranżacje na elewacjach budynków.

Zaletą ogrodów wertykalnych jest ich wszechstronność. W przestrzeniach wewnętrznych pełnią one nie tylko funkcję dekoracyjną, ale także poprawiają jakość powietrza, działając jak naturalne filtry. Rośliny pochłaniają zanieczyszczenia, regulują wilgotność powietrza, a ich obecność wpływa na poprawę samopoczucia i zdrowia psychicznego. Z kolei ogrody wertykalne zewnętrzne mogą być wykorzystane do poprawy izolacji termicznej budynków, chroniąc je przed przegrzewaniem się latem i zatrzymując ciepło zimą. Takie rozwiązanie ma również pozytywny wpływ na środowisko, sprzyjając bioróżnorodności i zmniejszając emisję dwutlenku węgla.

Jakie rośliny oczyszczają powietrze? Dowiedz się

Ogrody wertykalne to nie tylko efektowny sposób na wprowadzenie roślin do przestrzeni, ale także krok w kierunku zrównoważonego rozwoju. Dzięki nim możemy tworzyć zielone enklawy w miastach, wypełniając roślinnością nawet niewielkie przestrzenie. Stanowią one doskonały przykład nowoczesnego podejścia do ekologii, łącząc w sobie estetykę, ekologię i funkcjonalność. Niezależnie od tego, czy zdecydujesz się na instalację wewnątrz, czy na zewnątrz, odpowiednie zaplanowanie ogrodu wertykalnego przyniesie korzyści zarówno dla Twojego otoczenia, jak i środowiska naturalnego.