Jak powstaje smog? Jak mu zapobiegać?

Smog jest coraz częściej obecny w polskich miastach i skutecznie zatruwa mieszkańcom życie. Kraków, Warszawa, Katowice, ale także mniejsze miasta, jak Rybnik czy Legionowo to tylko niektóre z miejsc borykających się z tym problemem. W wielu z nich wydawano oficjalne alerty rekomendujące pozostanie w domach. Co można zrobić i jak walczyć z tym zjawiskiem?

Z tego artykułu dowiesz się:

• czym jest smog
• dlaczego jest niebezpieczny
• jak wygląda walka ze smogiem w Polsce

Co to jest smog?

Słowo  „smog” to mieszanka angielskich słów: „smoke”, czyli „dym” i „fog”, czyli „mgła”. To nic innego jak zanieczyszczenia powietrza. Stanowi rodzaj chmury, która unosi się nad miastami zwłaszcza w okresie jesiennym i zimowym, czyli w sezonie grzewczym. Ze względu na skład chemiczny i miejsce występowania można wyróżnić dwa jego rodzaje:

• Londyński – Polska, podobnie jak reszta Europy ma z nim do czynienia właśnie w okresie jesienno-zimowym. To smog, w skład którego wchodzą szkodliwe substancje dwutlenku siarki, tlenki azotu, sadza czy różne rodzaje pyłów.
• Los Angeles – jego emisję możemy zaobserwować w okresie letnim w strefach subtropikalnych, w którym dochodzi do reakcji. Oznacza to, że z tlenków węgla, azotu i węglowodorów powstają azotany nadtlenku acetylu, aldehydy czy ozon składających się na smog.

Jak powstaje smog?

Smog powstaje w wyniku naszej działalności i niekorzystnych zjawisk atmosferycznych, w szczególności mgły. Mówiąc „nasza działalność” mamy na myśli produkowane przez człowieka spaliny i zanieczyszczenia, które mieszają się z powietrzem. Za taki stan rzeczy odpowiadają przede wszystkim: liczne fabryki, palenie węglem, drewnem i innymi paliwami stałymi w piecach, a także coraz większa liczba samochodów w miastach. 

W Polsce, wbrew pozorom, głównym źródłem smogu są systemy ocieplenia budynków, szczególnie domów jednorodzinnych. Często palimy węglem, co jest niespotykane w większości państw Unii Europejskiej, ponieważ u naszych zachodnich sąsiadów, jak Niemcy czy Francja, nie stanowi on podstawowego paliwa do ogrzewania. Co więcej, instalacje grzewcze w Polsce to nierzadko urządzenia o niskiej sprawności i tzw. kopciuchy, gdzie można spalić niemal wszystko. W efekcie, w celu zaoszczędzenia, wiele osób decyduje się na użycie śmieci i odpadów węgla, czyli mułów, miałów węglowych i flotokoncentratów.

Jak wskazuje raport UNCG „Jakość powietrza w Polsce – stan obecny i propozycje działań naprawczych”, ogrzewanie indywidualne w budynkach mieszkalnych odpowiada za ponad 45 proc. emisji pyłu PM10. Przemysł stanowi 20 proc., rolnictwo 12 proc., natomiast transport drogowy 8 proc.

Mapa smogu w Polsce

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia aż 33 z 50 najbardziej zanieczyszczonych miast w UE znajduje się w Polsce. Najgorsza sytuacja jest w województwach śląskim, małopolskim i łódzkim.

Do niechlubnej czołówki z najgorszej jakości powietrzem zaliczają się m.in.:

• Nowy Targ,
• Nowa Ruda,
• Pszczyna,
• Rybnik,
• Oświęcim,
• Myszków
• Nowy Sącz.

Najlepsza jakość powietrza w Polsce jest z kolei w województwach: pomorskim, zachodniopomorskim oraz warmińsko-mazurskim.

Do najczystszych miast należą:

• Gdańsk,
• Sopot,
• Gdynia,
• Słupsk,
• Koszalin,
• Suwałki.

Smog - szkodliwe substancje

W skład smogu wchodzą szkodliwe substancje chemiczne. Dodając pyły i znaczną wilgotność mają negatywny wpływ na nasze zdrowie, ponieważ są realnym zagrożeniem. Zła jakość powietrza to także zagrożenie dla środowiska. Wysokie stężenie zanieczyszczeń wpływa na całe nasze otoczenie.

Największą ilość zanieczyszczeń stanowią pyły PM10 i PM2,5, czyli najgroźniejsze dla zdrowia pyły zawieszone o najmniejszej średnicy – poniżej 10 i 2,5 mikrometrów (μm). Są to drobiny kurzu, popiołu, sadzy, piasku, pyłki roślin, a także starte ogumienie i klocki hamulcowe samochodów. Istotnym składnikiem smogu jest także benzo(a)piren, który powstaje podczas pożarów lasów i traw, ale również podczas palenia w piecach. 

Inne, niebezpieczne substancje to: dwutlenek siarki (powstaje głównie w procesie spalania paliw stałych zawierających zwykle domieszki siarki i jej związków), dwutlenek azotu i tlenek węgla, ozon i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. Skąd się biorą w powietrzu? Głównie w wyniku spalania drewna, śmieci, tworzyw sztucznych czy spalin samochodowych.

Dlaczego smog jest groźny?

Zanieczyszczenie powietrza jest groźne, ponieważ zamiast świeżego powietrza wdychamy toksyczne pyły – niektóre miasta potrafią przekroczyć normy nawet o 3 tys. procent. Cząsteczki są tak małe, że z łatwością trafiają do naszych górnych dróg oddechowych i do płuc, a nawet przez pęcherzyki płucne do krwiobiegu.

Ekspozycja na smog, szczególnie długotrwała, może doprowadzić do: przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, ostrego zapalenia oskrzeli, zapalenia naczyń krwionośnych, miażdżycy, raka płuc, alergii, astmy, pylicy, nowotworów jamy ustnej, krtani, gardła i przełyku, choroby niedokrwiennej serca czy nadciśnienia tętniczego i zawału serca.

Smog wiąże się z objawami takimi jak: problemy z pamięcią i koncentracją, przyspieszone starzenie się układu nerwowego, podrażnienie oczu, nosa i gardła, wyższy poziom niepokoju i stany depresyjne, kaszel, katar, zapalenie zatok, trudności z oddychaniem, obniżenie odporności całego organizmu. Smog ma także wpływ na płód i może powodować niską wagę urodzeniową, obumarcie płodu lub przedwczesny poród.

Jak widać, lista dolegliwości jest naprawdę długa, a stałe narażanie się na smog może być fatalne w skutkach. Wysokie stężenia są szczególnie groźne dla zdrowia osób starszych i będących w grupie ryzyka zachorowania na nowotwór, dla osób otyłych oraz chorujących na cukrzycę, palących papierosy oraz chorujących na choroby układu oddechowego.

Walka ze smogiem

Choć przez wiele lat smog był ignorowany jako zagrożenie, a w Polsce brakowało choćby regulacji prawnych dotyczących ogrzewania budynków mieszkalnych, wydaje się, że tematu nie da się dłużej ignorować. Sytuacja smogowa w kraju jest coraz gorsza i bez odgórnych rozwiązań trudno o jej poprawę. Co można zrobić poza szeroką edukacją społeczeństwa i uświadamianiu, skąd bierze się smog i jak można zminimalizować jego powstawanie?

Uchwała antysmogowa

Odpowiedzią polskiego rządu na stale pogarszające się powietrze w Polsce jest uchwała antysmogowa. To określenie przepisów przyjmowanych na podstawie art. 96 ustawy Prawa Ochrony Środowiska przez sejmiki wojewódzkie. Głównym zadaniem jest wprowadzanie stopniowych zmian oraz zwiększenie świadomości społecznej w zakresie jakości stosowanego paliwa i szkodliwych pyłów. Przepisy mają wspólny cel – redukcję szkodliwych emisji w najbliższych latach do ogólnie przyjętych założeń.

Uchwały dla poszczególnych obszarów (zwykle województw lub gmin) mogą określać: rodzaj lub jakość paliw, które będzie można stosować lub których stosowanie będzie zakazane; rozwiązania techniczne lub parametry emisji instalacji, w których następuje spalanie paliw dopuszczonych do stosowania na danym obszarze; sposób wykorzystania paliw objętych ograniczeniami. W tym momencie najwięcej uchwał powstało w województwie małopolskim, gdzie rzeczywiście problem jest najpotężniejszy.

Rygorystycznie jest m.in. w Krakowie, gdzie uchwała z 1 września 2019 roku wprowadziła całkowity zakaz spalania paliw stałych, a także drewna. Od 1 stycznia 2023 ma nastąpić zakaz eksploatacji kotłów pozaklasowych, czyli tzw. kopciuchów, natomiast od 1 stycznia 2027 wchodzi w życie zakaz używania kotłów c.o. 3 i 4 klasy. W innych miastach przepisy są nieco łagodniejsze – we Wrocławiu dopuszczone są kominki i kotły na paliwa stałe tam, gdzie nie ma możliwości przyłączenia sieci ciepłowniczej czy gazowej; w Sopocie od 1 stycznia 2024 wejdzie w życie zakaz używania paliw stałych (poza kominkami rekreacyjnymi); a województwach podkarpackim i śląskim nastąpi obowiązek wymiany kotłów pozaklasowych w zależności od ich wieku.

Warto mieć świadomość, że niedostosowanie się do miejscowej uchwały może grozić otrzymaniem mandatu w wysokości do 500 zł. Co ciekawe, jeśli uniemożliwimy kontrolę, zostanie to potraktowane jako przestępstwo, za które przewidziana jest kara pozbawienia wolności do lat 3.

Migracje ekologiczne

Podstawą oceny jakości powietrza jest zawartość tzw. pyłu zawieszonego PM2,5 lub PM10, którą komunikuje się w mikrogramach na metr sześcienny w skali roku. Tak określony średnioroczny dopuszczalny poziom pyłu PM2,5 wynosi 25 µg/m3. Jak już podkreślaliśmy, Polska niestety w wielu miastach go przekracza. Z największych metropolii w Polsce zjawisko to najbardziej daje się we znaki w Krakowie, ale także w Warszawie i Wrocławiu, czyli na głównych krajowych rynkach nieruchomości.

Słaba jakość powietrza powoduje, że w licznych ośrodkach miejskich kraju następuje „migracja ekologiczna”, czyli coraz powszechniejszy trend przeprowadzek z miast o najbardziej trującej atmosferze do środowiska o znacznie przyjaźniejszych parametrach. Dotyczy to na przykład Krakowa, skąd mieszkańcy chętnie przenoszą się np. do Trójmiasta, którego problem smogu dotyka w nieporównywalnie mniejszym stopniu niż resztę kraju.

Urządzenia filtrujące powietrze

W walkę ze smogiem (i swoje zdrowie) możemy się włączyć także jednostkowo. Podejmując decyzję o natychmiastowym przeciwdziałaniu smogowi najlepiej zastanowić się nad zakupem specjalnych urządzeń filtrujących powietrze w mieszkaniu. Jest to szczególnie ważne, gdy w domu są małe dzieci i niemowlęta, a także osoby starsze.

Takie maszyny do uzdatniania powietrza działają na różnych zasadach. Ogólna zasada jest taka, że urządzenie zasysa powietrze w pomieszczeniu i przepuszcza je przez szereg filtrów, by następnie wydmuchać je z powrotem, już oczyszczone. W przypadku smogu najlepiej sprawdzą się te zawierające filtry HEPA, które potrafią zatrzymać do 99,9 procent zanieczyszczeń powietrza znajdujących się w przestrzeniach naszych domów, szczególnie w okresie grzewczym.

Warto również zwrócić uwagę, czy oczyszczacz powietrza ma wbudowaną funkcję jonizatora i traktuje szkodliwe substancje promieniami UV. Takie urządzenie to koszt kilkuset do kilku tysięcy złotych, oczywiście w zależności od funkcji oraz wielkości powierzchni, którą ma oczyszczać. Jest to jednak warte inwestycji i stanowi bardzo przydatne rozwiązanie, szczególnie w miastach narażonych na wysokie stężenie zanieczyszczeń.

Zieleń oczyszczająca powietrze

Zieleń może radykalnie ograniczyć smog i wnikanie zanieczyszczonych pyłów do domów. Jest to więc rozwiązanie zarówno na poziomie jednostkowym – które może wprowadzić każdy z nas, jak i szerszym – zarządzane przez władze miasta.

Przed posesją posadzić drzewa i krzewy. Podobnie jest, gdy mieszkamy w bloku, warto podjąć rozmowę z sąsiadami oraz wspólnotą czy spółdzielnią mieszkaniową na temat nowych nasadzeń zieleni. Dobrze zabezpieczony roślinnością budynek przyjmuje nawet o połowę mniej pyłów. W mieszkaniu natomiast sprawdzą się rośliny doniczkowe oczyszczające powietrze. Naukowcy pokazują, że 3 duże lub 6 małych kwiatów może skutecznie doprowadzić do niskiej obecności substancji toksycznych we wnętrzu. Najbardziej polecane są: skrzydłokwiat, nefrolepis, palma kencja, epipremnum złociste (scindapsus) i dracena.

Co zaś mogą zrobić władze? Chodzi oczywiście o wprowadzanie roślinności do miast, szczególnie dużych aglomeracji, gdzie brakuje zieleni. Rozwiązaniem są parki miejskie, łąki kwietne, zielone przystanki czy eko parkingi, które zachowują teren biologicznie czynny.

Pakiety antysmogowe

I w budownictwie mieszkaniowym nie brakuje rozwiązań do walki ze smogiem, a w zasadzie do ograniczenia jego przedostawania się do wnętrz. Deweloperzy oferują tzw. pakiety antysmogowe, które mają wpłynąć na komfort mieszkańców ochraniając ich przed zanieczyszczeniami, owadami i alergenami. W nawiewnikach okiennych montowane są specjalne filtry zawierające gęstą membranę z nanowłókien, które mogą zatrzymać nawet najmniejsze stałe i ciekłe cząsteczki. Dzięki temu rozwiązaniu do mieszkania wpada świeże powietrza pozbawione smogu, pyłków, kurzu, grzybów i bakterii. Pakiety antysmogowe wprowadziła Grupa Murapol oraz Hadex Development.

Ekologiczne ogrzewanie

Wiemy już, że to właśnie ogrzewanie jest główną przyczyną smogu w miastach. Niezależnie od uchwał obowiązujących na danym obszarze, warto rozważyć wymianę instalacji na bardziej ekologiczną. Można do tego wykorzystać odnawialne źródła energii, pompy ciepła, czy kotły na pellet (ekologiczne paliwo produkowane z odpadów gospodarki drzewnej). Dodatkowo bardzo ważne jest również odpowiednie ocieplenie domu, ponieważ to ogranicza zapotrzebowanie na ogrzewanie.

Nowoczesne, ekologiczne urządzenia są nieco większą inwestycją, jednak ta zwróci się po kilku latach, a my będziemy mieć pewność, że uchwała nie zabroni np. za kilka lat zmienić kotła. Nie bez znaczenia jest także świadomość, że ogrzewając nasz dom nie przyczyniamy się do powstawania smogu.

Program Czyste Powietrze

Zakazy i nakazy to nie wszystko, co może zrobić rząd, by walczyć z problemem smogu. Dlatego też powstał program wsparcia w procesie wymiany starych pieców grzewczych. Program Czyste Powietrza oferuje dofinansowanie na zakup i montaż pompy ciepła typu powietrze-woda albo gruntowej pompy ciepła do celów ogrzewania lub ogrzewania i c.w.u. Dodatkowo w ramach programu może być wykonane: zakup i montaż mikroinstalacji fotowoltaicznej, zakup i montaż wentylacji mechanicznej z odzyskiem ciepła, zakup i montaż ocieplenia przegród budowlanych, okien, drzwi zewnętrznych, drzwi/bram garażowych. Maksymalna kwota dotacji to 30 tys. zł (przy montażu fotowoltaiki). 

Program Czyste Powietrze - co warto wiedzieć? Przeczytaj

Chodniki antysmogowe

To stosunkowa nowa metoda do walki ze złą jakością powietrza, którą stosują zarówno miasta, jak i deweloperzy w inwestycjach mieszkaniowych. Chodniki są wykonane ze specjalnego materiału fotokatalitycznego, dzięki czemu szkodliwe związki są rozkładane do postaci nieszkodliwej dla środowiska. Proces przebiega dzięki promieniowaniu UV, a więc pod wpływem słońca. Jest to innowacyjne rozwiązanie, które coraz chętniej wprowadzane jest do Polskich miast.

Jak działają chodniki antysmogowe? Sprawdź

Podsumowanie

W Polsce z powodu smogu co roku dochodzi do przedwczesnych zgonów u ponad 45 tys. osób. Nie ma wątpliwości, że smog to ogromny problem, z którym boryka się wiele polskich miast. Oczywistym jest też, że przeciwdziałanie jest konieczne wszelkimi dostępnymi metodami. Najważniejszym krokiem jest świadomość społeczeństwa, która w połączeniu z działaniami rządów i jednostek ma szanse na poprawienie jakości powietrza. Trzeba pamiętać, że największym źródłem emisji pyłu PM10 jest tzw. niska emisja, czyli ta pochodząca z ocieplania budynków mieszkalnych. Wymiana starych pieców i odpowiednia izolacja budynków jest więc bardzo istotnym czynnikiem w walce, którą przychodzi nam stoczyć.