Zachowek - co to jest i jak go obliczyć?

Własność nieruchomości przechodzi nie tylko w drodze sprzedaży, bądź darowizny ale także spadkobrania. To ostatnie może zaś nastąpić na podstawie ustawy albo testamentu. W drugim przypadku spadkobiercy dość często spotykają się z instytucją zachowku.

Z tego artykułu dowiesz się m.in.:

• czym jest zachowek
• jak go obliczyć
• ile wynosi

Co to jest zachowek?

Zachowek występuje tylko w przypadku dziedziczenia testamentowego. Jego rolą jest ochrona interesów niektórych spadkobierców ustawowych, którzy mogliby zostać pominięci w testamencie. Prawo wychodzi bowiem z założenia, że osoby najbliższe spadkodawcy powinny partycypować w schedzie spadkowej. Chodzi tutaj wyłącznie o: małżonka spadkodawcy, jego rodziców i zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki). Tylko te osoby mogą mieć prawo do zachowku.

Ile wynosi zachowek?

Wysokość zachowku rozpatrywać należy na kilku płaszczyznach. Pierwszą z nich jest ułamkowe określenie wysokości zachowku, i tak:

• jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – zachowek wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym,
• w pozostałych wypadkach – zachowek wynosi połowę wartości udziału, który przypadał by uprawnionemu do zachowku przy dziedziczeniu ustawowym.

Aby zatem określić, jaki udział w spadku przypada konkretnej osobie uprawnionej do zachowku należy najpierw ustalić, jaki byłby jej udział spadkowy przy dziedziczeniu ustawowym. Przykładowo, małżonek i dzieci spadkodawcy dziedziczą w częściach równych. Jednakże udział małżonka nie może być mniejszy niż ¼ spadku.

Jeżeli zatem spadkobiercami są małżonek i dwoje dzieci, to każde z nich dziedziczyłoby z ustawy w udziale 1/3 spadku. Zakładając, że dzieci spadkodawcy są niepełnoletnie, wysokość zachowku należnego ww. wynosiłaby odpowiednio:

• małżonkowi – ½ udziału, czyli ½ z 1/3 spadku, tj. 1/6 spadku,
• każdemu z niepełnoletnich dzieci – 2/3 udziału, czyli 2/3 z 1/3 spadku, tj. 2/9 spadku.

Kiedy należy się zachowek?

Istotą zachowku jest, aby w przypadku, gdy uprawniona do niego osoba nie otrzymała należnego jej zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, zapisu lub zapisu windykacyjnego, to przysługuje jej przeciwko spadkobiercy testamentowemu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Innymi słowy, jeżeli – odwołując się do ww. przykładu – małżonek spadkodawcy otrzymał w testamencie 1/6 udziału spadkowego, zaś jego dzieci otrzymały zapisy o wartości odpowiadającej 2/9 spadku, to ich roszczenia z tego tytułu zostaną wyczerpane.

Konieczność zaspokojenia zachowku przez spadkobiercę testamentowego wystąpi, gdy ww. osoby nie zostały powołane do dziedziczenia albo powołano je do dziedziczenia w mniejszym stopniu niż należny im zachowek, bądź nie otrzymały zachowku w innej formie (darowizny, zapisu).

Na marginesie należy wskazać, że spadkodawca może pozbawić spadkobierców ustawowych prawa do zachowku. W tym celu musi ich wydziedziczyć w testamencie. Wydziedziczenie może nastąpić tylko z powodów wskazanych w ustawie (art. 1008 k.c.), które dodatkowo należy wskazać w testamencie. Może zatem do tego dojść, jeżeli uprawniony do zachowku:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Jak obliczyć zachowek?

Z żądaniem wypłaty zachowku ww. osoby mogą wystąpić do spadkobierców testamentowych. Ci zaś powinni owe roszczenie spełnić. Warto jest spisać na tę okoliczność stosowne potwierdzenie, na wypadek kwestionowania spłaty w przyszłości.

Roszczenie o zachowek przedawnia się jednakże po okresie pięciu lat od dnia ogłoszenia testamentu. Jeżeli zatem okres ten już minął, spadkobierca testamentowy nie musi spełniać roszczeń osób uprawnionych do zachowku, te bowiem wygasły.

W przypadku natomiast, gdyby spadkobierca testamentowy nie spełnił dobrowolnie roszczeń o zachowek, osoby do niego uprawnione mogą wytoczyć powództwo o zapłatę zachowku.

Zachowek a zapisy

Na koniec warto omówić sytuację, w której scheda spadkowa przypadająca spadkobiercy ustawowemu zostanie pomniejszona poprzez zapisy zwykłe lub windykacyjne. Zapis zwykły to uczynione przez spadkodawcę polecenie wydania przez spadkobiercę testamentowego określonych przedmiotów lub praw zapisobiercy. Zapis windykacyjny natomiast przenosi własność określonego mienia na zapisobiercę z chwilą śmierci spadkodawcy.

Może się zatem zdarzyć, że jeżeli spadkobierca wykonałby wszystkie zapisy, to zabraknie mu masy spadkowej na wypłatę zachowków. Aby tego uniknąć ustawodawca wprowadził szczególne zasady:

• spadkobierca w takim przypadku może żądać proporcjonalnego zmniejszenia przez sąd zapisów zwykłych oraz innych poleceń spadkodawcy, aby umożliwić wypłatę zachowku,
• zapisobierca windykacyjny odpowiada za zachowek, tak jak spadkobierca – oznacza to, że gdy uprawniony do zachowku nie uzyska go od spadkobiercy, to może domagać się jego zapłaty od zapisobiercy.

Zachowek a dziedziczenie nieruchomości

Ze względu na fakt, że nieruchomości stanowią przeważnie główny składnik majątku, przeznaczenie jej w testamencie dla innej osoby niż spadkowy ustawowi albo uczynienie jej przedmiotem zapisu windykacyjnego, wiązać się będzie przeważnie z koniecznością zapłaty zachowków.

Przykładowo, jeżeli nieruchomość stanowi 80% całej schedy spadkowej i spadkodawca przekazuje ją innej osobie niż spadkobiercy ustawowi, to pozostała część spadku będzie zbyt mała aby zaspokoić w całości ich roszczenia z tytułu zachowku. W takim przypadku uprawnieni do zachowku będą mogli żądać odpowiednich dopłat od spadkobiercy testamentowego.

Zachowek a darowizna Czytaj